HaritaBilgisi
Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı görünüşünün, belli bir ölçek dahilinde küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir.
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır:
1. Kuşbakışı olarak çizilmiş olması
2. Ölçekli olması
3. Bir düzleme aktarılmış olması
Not:Kroki: Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır.
Harita Çiziminde Dikkat Edilecek Özellikler:
1. İlk olarak kullanım amacı belirlenmeli ve amaca uygun konu başlığı konulmalı.
2. Küçültme oranı (ölçek) belirlenmeli.
3.Çizim yöntemi belirlenmeli.
4. Enlem ve boylam gösterilmeli. Eğer gösterilmemişse yön işareti konulmalıdır.
5.Lejant belirtilmeli
Lejant: Haritalarda kullanılan işaret ve renklerin ifade edildiği tablodur. Haritanın okunmasını sağlar.
Projeksiyon yöntemleri
Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin kendine has küresel bir şekli vardır. Dünya bir küre olduğundan onu düzleme tamamen doğru bir şekilde aktarmak mümkün değildir. hataları en aza indirebilmek için izdüşümü (projeksiyon)yöntemleri kullanılır
Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:
Silindir Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.
Konik Projeksiyon: Kutuplar ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.
Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Kutuplar ve çevresi için daha uygundur.Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Bu haritalar daha çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır.
Not.Yerşekillerinin sade olduğu yerlerde gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki fark az iken yerşekillerinin engebeli olduğu alanlarda bu fark fazlalaşır
Gerçek alan:Yeryüzü şekillerinin tüm engebeleri ile hesaplanan alanıdır.
İzdüşüm alan:Engebe faktörü ortadan kaldırılarak(yani yükseltinin 0 metre kabul edilmesi)hesaplanan alandır.Örneğin ;Türkiyenin gerçek alanı:814.578 km2 ,izdüşüm alanı ise:780.576 km2’dir.
Türkiye’de, izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu’dur.
Ölçek:Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir
Ölçekler ikiye ayrılır;
a. Kesir Ölçek: Gerçek uzunluklar ile harita üzerindeki uzunluklar arasındaki oran
kesirli rakamlarla ifade edilmişse bu tip ölçeklere Kesir Ölçek denir.
Örnek: 1: 1 000 000, 1 / 1 000 000 gibi,
Kesir ölçek bir parçanın kaç eşit parçada küçültüldüğünü ifade eder. Kesir ölçekte
pay daima sabit olup 1’dir. Değişken paydadır. Kesrin paydası küçültme oranına
eşittir. Pay harita üzerindeki uzunluğu, payda ise arazideki uzunluğu ifade eder.
Payın birimi ile paydanın birimi aynıdır.
b. Çizik Ölçek: Harita üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduklarının bir
doğru üzerine işaretlenmesiyle oluşturulan ölçeklere Çizik Ölçek denir. Çizik
Ölçeklerde sıfırın solunda kalan kısım daha küçük uzunlukları ölçmek için kullanılır.
Not:Haritalar çeşitli yollarla (film, fotokopi vs.) büyütülüp küçültülürse ölçekleri dedeğişir. Ancak bu haritalar üzerindeki kesir ölçek değişmez. Bundan dolayı yanlış bilgi verir. Ancak çizik ölçeğin boyutu da haritanın büyültme ve küçültme oranında değişeceğinden her zaman doğru bilgi verir.
Harita Çeşitleri
A. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar
1. İdari ve Siyasi Haritalar
Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari haritalar denilmektedir.
2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar
Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır.
3. Fiziki Haritalar
Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır.
Not: Tümn haritalardan yön bulmak ,alan ve uzunluk hesaplamak matematiksel konumu tespit etmek ( enlem – boylamını ) mümkündür ancak fiziki haritalarda bunların yanında ayrıca yükselti bulmak,eğim bulmak ve profil çıkarmak da mümkündür ( özellikle yer şekillerinin çeşitli yöntemlerle gösterildiği topografya haritalarında)
4. Özel Haritalar
Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır. (Jeomorfoloji, meteoroloji, toprak haritaları gibi.)
B. Ölçeklerine Göre Haritalar
.Ölçeklerine göre hatritaları büyük orta ve küçük löçekli olmak üzere üçe ayırabiliriz.Bunlar..
1. Büyük Ölçekli Haritalar
a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000'e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir.
b. Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topoğrafik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.
Büyük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:
* Paydası küçüktür.
* Dar alanları gösterir.
*.Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.
* Küçültme oranı azdır.
* Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre düzlemde daha fazla yer kaplarlar.
*İzohipsler arası yükselti farkı azdır.
* hata oranı azdır.
2. Orta Ölçekli Haritalar
Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır.
3. Küçük Ölçekli Haritalar
Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.
Küçük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:
* Paydası büyüktür.
* Geniş alanları gösterir.
* Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.
* küçültme oranı fazladır.
* Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.
* İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.
* hata oranı fazladır.
Harita Problemleri
Harita problemlerinde en çok km’yi cm’ye veya cm’yi km’ye çevirme işlemi vardır. Bunun için, cm’yi km’ye çevirirken 5 sıfır silinir. Km’yi cm’ye çevirirken de 5 sıfır eklenir.
5 km
50 hm
500 dam
5000 metre
50000 dm
500000 cm
Soru 1. 1/400 000 ölçekli bir haritada 4cm ile gösterilen bir yol gerçekte kaç km ‘dir?
Cevap 1. 1/ 4ØØØØØ ölçeğin paydasından beş sıfır silinerek cm km’ye çevirilir.Buna göre 1cm 4’km dir. Öyleyse oran orantıdan
1cm 4’km ise
4cm x
X= 4 x 4= 16 km’dir
Soru 2. 1/ 500 000 ölçekli bir haritada 10 km lik bir yol kaç cm ile gösterilir?
Cevap 2. 1/ 5ØØ ØØØ beş sıfır silinir.
1cm 5’ km
X 10 km
5x = 10 km’dir
X = 10 = 5 cm dir.
2
Soru 3. 60 km’lik bir yol haritada 10 cm ile gösterilmişse bu haritanın ölçeği nedir?
Cevap 3. 10 cm 60 km’yi gösteriyor ise
1cm X
10x = 60 km
60
X= ------- = 6 km ( 1cm 6 km’yi gösteriyor ise )
10
1cm 600 000 cm ‘dir Öyleyse ölçek
1/ 600 000 ‘dir.
Soru 4. 1/ 300 000 ölçekli bir haritada 4cm² ile gösterilen göl gerçekte kaç km² ‘dir?
Cevap 4.1/ 3ØØ ØØØ
1cm 3 km’dir.(alan olduğu için kareleri alınır)
1cm² 9 km²’dir
4cm² X
X = 4 x 9 = 36 Km² dir.
Haritalarda Yeryüzü Şekillerini Gösterme Yöntemleri
1. Renklendirme Yöntemi
Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur:
Yükselti basamakları (m) Kullanılan Renkler
0-200………………………Yeşil
200-500……………………Açık Yeşil
500-1000…………………..Sarı
1000-1500………………….Turuncu
1500-2000………………….Açık Kahverengi
2000 ve üzeri……………….Koyu Kahverengi
Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. Renklendirme yöntemi, günümüzde en çok kullanılan yöntemlerdendir.
NOT: Unutulmamalıdır ki fiziki haritada renkler sadece yükselti basamaklarını göstermektedir örneğin yeşil renk yükseltisi 0-500 metre aralığındaki yükseltiye sahip yerleri göstermektedir o nedenle fiziki haritada yeşil renkle gösterilen yerlere orman çayır otlak mera ova vb ifadeler kullanmak doğru olmayabilir.
2. Gölgelendirme Yöntemi
Yerşekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır. Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.Profil çıkarmaya yükselti belirlemeye ve eğim bulmaya uygun değildir.
3. Tarama Yöntemi
Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yerşekilleri gösterilir.
Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.
4. Kabartma Yöntemi
Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yerşekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır.
5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi
Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir.
İzohipslerin özellikleri şunlardır:
*İç içe kapalı eğrilerdir.
*Yeryüzü şekillerinin yükseltilerini ve biçimlerini canlandırırlar.
*Sıfır (0) m izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizin birleştiği deniz kıyısını düz bir çizgi halinde takip eder. Buna kıyı çizgisi adı verilir.
*İzohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alır. Buralar zirve olarak tanımlanır.
*İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü belirler.
*En geniş izohips halkası en alçak yeri, en dar izohips halkası ise en yüksek yeri gösterir.
*Aynı izohips üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltileri birbirine eşittir.
*İki izohips eğrisi birbirini kesmez.
*Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltileri aynıdır.
*İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.
*Çukurluklar, derinlik istikametinde ok işareti konularak gösterilir. (Krater, polye, obruk gibi)
*Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek bir izohipsi çevreler. Ancak çukur yerlerde bunun tersi geçerlidir.
*İki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkına eküidistans (izohips aralığı) denir.
*İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı (şelfi) dar, seyrek geçtiği kıyılarda kıta sahanlığı geniştir. Başka bir ifade ile, alçak kıyılarda deniz sığ, yüksek kıyılarda deniz derindir.
Kıyıdan 200 m. derinliğe kadar olan sahaya kıta sahanlığı (şelf alanı) denir. Yüksek kıyılarda şelf alanı dar (Karadeniz ve Akdeniz kıyıları), alçak kıyılarda şelf alanı geniştir. (Ege ve Marmara kıyıları)
*Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların birleşmesi ile elde edilen çizgilere izobat (eş derinlik) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir.
Eğim bulma
Haritalardan yararlanarak, herhangi bir arazinin eğimi ölçülebilir. Herhangi iki noktanın yükselti farkının, yine aynı iki nokta arasındaki yatay mesafeye oranına eğim denir.
Yatay mesafe arttıkça, eğim azalır,
Yatay mesafe azaldıkça, eğim artar.
Yükseklik farkı
Eğim şu formülle bulunur: EĞİM=---------------------------------- x 100 veya 1000
Mesafe (metre cinsinden)
Not Soru % ( yüzde )kaçtır diye soruyorsa x 100 ‰ ( binde ) kaçtır diye soruyorsa x 1000 olarak formülde uygulanır
Soru 1.İki nokta arasındaki yükselti farkı 600 metre uzaklık ise 6 km ‘dir.Buna göre bu iki nokta arasındaki eğim yüzde (%) kaçtır?
Coğrafi Konum Kavramı
Dünya üzerinde herhangi bir noktanın yerinin belirlenmesine coğrafi konum denir.
İkiye ayırmak mümkündür bunlar:
1) Özel Konum
Bir yerin kendi özelliklerinden kaynaklanan özel konumudur. Denize yakın olmak, turizm, ticaret merkezlerine yakın olmak gibi.
Türkiye’nin Özel Konum Sonuçları
a) Asya ve Avrupa arasında geçiş konumunda bulunması
b) Üç tarafının denizlerle çevrili olması
c) Yer şekillerinin engebeli olması
d) Boğazlara sahip olması
e) Ortalama yükseltisinin fazla olması ve batıdan doğuya doğru akması
f) Kuzey Anadolu ve güney Anadolu dağlarının denize paralel, batı Anadolu dağlarının denize dik uzanması
g) Yer altı zenginliklerinin fazla olması
Matematik Konum
Dünya üzerindeki bir noktanın enlem ve boylam dereceleriyle yerinin belirlenmesine o yerin matematiksel konumu denir.
Türkiye’nin Matematiki Konumu ve Sonuçları
36-42 kuzey paralelleri ile 26-45 doğu meridyenleri arasında yer alan ülkemizin sahip olduğu matematik konum beraberinde şunları getirmiştir:
a) Ülkemizin kuzey-güney uzunluğu 666 km dir.
b) En güneyinin ekvatora uzaklığı 3996 km dir.
c) Dört mevsim belirgin olarak yaşanır.
d) Orta kuşağın güneyinde yer alır.
e) Kuzeye gidildikçe gece gündüz sürelerinin farkı artar, gölge uzunlukları artar.
f) Güneyden gelen rüzgarlar sıcaklığı yükseltir, kuzeyden gelen rüzgarlar sıcaklığı düşürür.
g) Yerşekillerinin güney yamaçları daha çok ısınır ve yerküreler güneye dönük kurulur.
h) Türkiyenin doğusu ve batısı arasında 19 boylam farkı ve 76’ zaman farkı vardır.
i) Doğu yarımkürede bulunur.
Hayali Rehberler: Paralel Ve Meridyenler
Paraleller
Ekvatora paralel olarak 1°lik açı aralıklarıyla çizildiği varsayılan dairelerdir.
Özellikleri:
*Başlangıç paraleli Ekvator'dur ve en büyük paralel dairesidir (40.076km). *Dünyanın şeklinden dolayı Kutuplara gidildikçe çevre uzunlukları azalır.
*Birer derece aralıklarla geçerler.
*90 tanesi Güney, 90 tanesi Kuzey Yarımküre'de olmak üzere toplam 180 tanedirler.
*İki paralelin arasındaki uzaklık her yerde 111 km dir.
*Paralellerin derecesi kuzey ve güneye doğru artar.
Meridyen
Ekvatoru dik olarak kesen ve kutuplarda birleşen hayali dairelere meridyen daireleri denir
Özellikleri:
*Başlangıç meridyeni Greenwhic’ tir.
*Greenwhic’in 180 batısında ve 180 doğusunda olmak üzere 360 tane meridyen yayı vardır. Tam daire olarak 180 adettir.
*Aralarındaki uzaklık sadece Ekvator üzerinde 111 km’dir. Dünyanın şeklinden dolayı Kutuplara gidildikçe bu uzaklık daralır. Örnek:Türkiye’de ortalama 85 km , Kutup dairelerinde 47 km dir. *** Bunun sonucu olarak doğu-batı yönünde aynı mesafe gidildiğinde Kutuplara yakın yerde daha fazla meridyen geçilirken, Ekvatorda en az meridyen geçilir.
*İki meridyen arasında 4 dakikalık yerel saat farkı vardır.
*Kutuplarda birleştikleri için meridyen yayları eşit uzunluktadır.
*Aynı meridyen üzerindeki bütün noktalarda yerel saat aynıdır. Ayrıca 21 Mart-23 Eylül günlerinde de güneş aynı anda doğar ve batar.
Yerel Saat Hesaplamaları,Ortak Saat,Saat Dilimleri,Tarih Değiştirme Çizgisi
Yerel Saat:
Herhangi bir yerde, Güneş’in en tepede olduğu ana ya da gölge boyunun en kısa olduğu ana öğle vakti denir. Öğle vakti gün ortasıdır ve saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre ayarlanan saat dilimine yerel saat denir.
Yerel saat farkları, meridyenlerden faydalanılarak hesaplanabilir.
Yerel saat hesaplarını yapabilmek için şunları öğrenmekte fayda vardır:
Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların öğle vakitleri aynı anda olur ve yerel saatleri birbirine eşittir.
Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların yerel saatleri birbirine eşit olmasına rağmen (21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç) Güneş’in doğma ve batma saatleri farklıdır. Bunun nedeni, Dünya ekseninin 23° 27' eğik olmasıdır.
Ortak Saat (Ulusal Saat):
Çalışma hayatında, yerel saatlerin hepsini kullanmak mümkün değildir. Ticari ve ekonomik ilişkilerin kolaylaştırılması, haberleşme ve ulaşım hizmetlerinin hızlı ve düzenli bir şekilde yapılabilmesi için, yerel saatten farklı olarak, ortak saat ya da ulusal saat uygulamasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle her ülkenin, kendisine en uygun meridyenin yerel saatini bütün ülke sınırlarında geçerli hale getirmesiyle oluşan saate ortak saat adı verilmektedir.
Doğu - batı doğrultusunda geniş olan ülkeler (A.B.D, Kanada, Çin, vb.) aynı anda birden çok ortak saat kullanırlar. Ancak doğu - batı yönünde dar olan ülkeler (Türkiye, İtalya, Bulgaristan, İspanya, vb.) ise aynı anda tek ortak saat kullanırlar.
Türkiye’de, 1978 yılına kadar, 2. saat diliminde yer alan 30° Doğu meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılmıştır. 1978 yılından sonra, güneş ışınlarından daha fazla yararlanarak enerji tasarrufu sağlamak amacıyla, ileri ve geri saat uygulamasına geçilmiştir. Şöyle ki;
• Yaz döneminde 3. saat dilimine giren 45° Doğu meridyeninindeki Iğdır’ın yerel saati esas alınarak ileri saat uygulamasına geçilmiştir.
• Kış döneminde ise 2. saat dilimine giren 30° Doğu meridyeninindeki İzmit’in yerel saati esas alınarak ortak saat uygulaması yapılır.
SAAT DİLİMLERİ (ULUSLARARASI SAAT)
Bilim ve tekniğin hızla gelişmesiyle ülkeler arası ekonomik ve siyasi ilişkilerin artması, buna bağlı olarak iletişimin hızlı olması uluslararası saatin doğmasına yol açmıştır. Bu sebeple saat dilimleri oluşturulmuştur. Dünya üzerinde 24 saat dilimi vardır.
Saat dilimi hesaplamalarında yaz ayları (temmuz ,ağustos,haziran)ibaresi geçiyor ise Türkiye için 3 doğu saat dilimi(45 doğu Meridyeni)böyle bir ifade geçmiyor ise 2 doğu saat dilimi (30 doğu meridyeni)kullanılır.Her saat dilimi arası 15 meridyen vardır ve dolayısıyla 4X15 :60 dk saat dilimleri arası zaman farkı vardır....
Ülkemizde son yıllarda ileri ve geri saat uygulamasının kaldırılmasına yönelik çalışmalar yapılmaktadır referans meridyen olarak ileri saat uygulamasındaki 45° meridyeni yerine 37,5² derece doğu meridyeninin referans meridyen olarak ayarlanması ve enerji tasarrufunun yıl içine yayılmasının sağlanmasına yönelik çalışmalar söz konusu böylece Türkiye’de bir daha saatler ileri veya geri alınmak zorunda kalınmayacaktır.Fakat henüz bu çalışma tam olarak netlik kazanmamıştır özellikle finans ve borsa kurumlarının buna uyumda zorluk yaşaması beklenmektedir.
TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ
Dünya’nın doğu ve batı yarım kürelerinin uç noktaları arasında bir günlük zaman farkı vardır. Bu nedenle, Başlangıç meridyeninin devamı olan 180° meridyeni, tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir.
• 180° boylamının batısına doğru gidildiğinde, Doğu Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün ileridir.
• 180° boylamının doğusuna doğru gidildiğinde, Batı Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün geridir.
